مسیر روشنی در دل سکوت
گزارشی جامع از تاریخ، عملکرد و چشمانداز آموزش و توانمندسازی ناشنوایان در ایران
مقدمه: از سکوت تاریخی تا صدای امید
آموزش و توانمندسازی افراد دارای آسیب شنوایی، به عنوان بخشی جداییناپذیر از سرمایه انسانی کشور، همواره مورد توجه نهادهای مسئول در جمهوری اسلامی ایران بوده است. این توجه نه تنها از منظر عدالت اجتماعی و حقوق شهروندی، بلکه با هدف بهرهگیری کامل از استعدادهای بالقوه این قشر ارزشمند از جامعه صورت گرفته است.
نگاه عمیق و حمایتی نظام اسلامی به این موضوع، مسیری روشن را از تلاشهای فردی و تاریخساز در گذشته تا برنامههای جامع و آیندهنگرانه امروز، هموار ساخته است.
گزارش حاضر با رویکردی مثبت و پژوهشمحور، به بررسی این مسیر تکاملی در سه محور اصلی میپردازد: تاریخچه آموزش ناشنوایان در ایران، عملکرد و دستاوردهای کنونی نهادهای متولی، و چشمانداز امیدوارکننده پیش رو در حوزه توانمندسازی و اشتغال.
ریشههای تاریخساز آموزش ناشنوایان در ایران: از تلاشهای فردی تا نهادینه شدن
طلوع یک حرکت نوین با پیشگامی جبار باغچهبان
تاریخچه آموزش ناشنوایان در ایران با نام مرحوم جبار عسگرزاده، ملقب به جبار باغچهبان، گره خورده است.۱ ایشان که در ایروان متولد شد و پس از جنگ جهانی اول به ایران مهاجرت کرد، فعالیتهای آموزشی خود را در شهر تبریز آغاز نمود.۱ این دغدغه و نگاه عمیق ایشان به دنیای ناشنوایان، زمینه را برای یک حرکت خیرخواهانه و نوین فراهم کرد.
باغچهبان در سال ۱۳۰۳، علیرغم مخالفتها و کارشکنیهای شدید برخی مسئولان، اولین مدرسه ناشنوایان ایران را در تبریز بنیان نهاد.۱ این اقدام، یک نقطه عطف تاریخی بود که نشان داد آموزش ناشنوایان نه تنها ممکن، بلکه ضروری است.۳
نوآوریهای باغچهبان تنها به تأسیس مدرسه محدود نماند. او روشهای آموزشی جدیدی را ابداع کرد که تا امروز نیز الهامبخش هستند. “الفبای گویای باغچهبان” که در آن شکلهای الفبای فارسی با حرکات انگشتان یک دست نشان داده میشد و همچنین “تلفن گنگ” که یک دستگاه ابداعی برای شنیدن صدا از طریق استخوان جمجمه بود، از جمله این نوآوریها محسوب میشوند.۱
این ابداعات نشان میدهند که از همان آغاز، نگاه به آموزش ناشنوایان در ایران بر پایه نوآوری و استفاده از ابزارهای علمی و فناوریمحور بنا شده است. این رویکرد، در بستر جامعهای که در آن زمان به ناشنوایی به دید یک مشکل لاینحل مینگریست، یک اقدام انقلابی بود که پتانسیلهای پنهان این افراد را آشکار ساخت.۴
تحول از تلاشهای فردی به سازوکارهای دولتی و نهادی
موفقیت تلاشهای پیشگامانه افرادی مانند باغچهبان، زمینه را برای نهادینه شدن آموزش استثنایی در کشور فراهم کرد. در سال ۱۳۴۷، دفتر آموزش کودکان و دانشآموزان استثنایی در وزارت آموزش و پرورش تأسیس شد.۲
این اقدام، مسئولیت شناسایی، جایگزینی مناسب و آموزش و پرورش کلیه کودکانی را که قادر به استفاده از برنامههای عادی نبودند، بر عهده گرفت.
در پی آغاز فعالیت این دفتر، مراکز و مدارس متعددی برای تعلیم و تربیت کودکان استثنایی در سراسر کشور شروع به کار کردند و تا سال ۱۳۵۷، حدود ۸۰۰۰ دانشآموز تحت پوشش قرار گرفتند.۲
نقطه عطف اصلی در این مسیر، تأسیس سازمان آموزش و پرورش استثنایی در سال ۱۳۷۰ با تصویب مجلس شورای اسلامی بود.۲ این سازمان با هدفهای جامع و فراگیر، مسئولیت آموزش و توانبخشی کودکان و نوجوانان استثنایی در سطح کشور را بر عهده گرفت و تحولی چشمگیر در این حوزه به وجود آورد.۲
شکلگیری این نهاد مستقل، نشاندهنده گام بلند نظام اسلامی در تبدیل تلاشهای فردی به یک ساختار دولتی و فراگیر برای ارائه خدمات به این قشر از جامعه است.
عملکرد نظام آموزشی و توانبخشی کنونی: دستاوردها و سیاستها
مدلهای آموزشی در ایران: تلفیق و تخصص
در حال حاضر، نظام آموزشی کشور از یک مدل ترکیبی برای آموزش ناشنوایان بهره میبرد. سیاست اصلی سازمان آموزش و پرورش استثنایی، رویکرد “فراگیرسازی” است.۵
بر اساس این سیاست، تلاش میشود شرایطی فراهم شود تا دانشآموزان دارای معلولیت در کنار سایر دانشآموزان در مدارس عادی تحصیل کنند.۵ این رویکرد، به منظور آمادهسازی افراد ناشنوا برای زندگی و مشارکت در جامعه عادی و بهرهگیری از تمامی فرصتهاست.۷
در کنار این سیاست، مدارس ویژه ناشنوایان نیز نقش مهمی ایفا میکنند. این مدارس برای دانشآموزانی که نیاز به محیط آموزشی کاملاً تخصصی دارند، ایجاد شدهاند و علاوه بر آموزش، خدمات توانبخشی لازم را نیز ارائه میدهند.۸
آمار رسمی نشان میدهد که بیش از ۱۶,۰۰۰ دانشآموز دارای آسیب شنوایی تحت پوشش سازمان آموزش و پرورش استثنایی هستند که حدود ۶۰۰۰ نفر از آنها در ۱۰۰ مدرسه ویژه و بیش از ۱۰,۰۰۰ نفر در ۲۰,۰۰۰ مدرسه تلفیقی در حال تحصیلاند.۸ این آمار، حاکی از موفقیت نسبی سیاست فراگیرسازی است که تعداد بیشتری از دانشآموزان را در محیطهای عادی آموزشی قرار داده است.
روشهای نوین آموزشی و توانبخشی: از تشخیص زودهنگام تا فناوریهای پیشرفته
یکی از مهمترین دستاوردهای نظام حمایتی کشور، اجرای برنامه ملی غربالگری شنوایی نوزادان است که از سوی سازمان بهزیستی کشور انجام میشود.۱۰ این برنامه با هدف تشخیص زودهنگام ناشنوایی در سنین پایین (معمولاً در ده روز اول تولد تا شش ماهگی) اجرا میگردد.۱۰
تشخیص بهنگام، شانس مداخلات توانبخشی سریع و مؤثر را افزایش میدهد و به رشد گفتار و زبان کودک کمک میکند.۴ موفقیت این برنامه تا آنجا بوده که ایران به عنوان یکی از هفت کشور اصلی همکار با سازمان بهداشت جهانی در زمینه غربالگری شنوایی شناخته شده است.۱۱
نظام حمایتی کشور همچنین خدمات مالی و درمانی گستردهای را ارائه میدهد. سازمانهای بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی، هزینههای کاشت حلزون شنوایی را که برای کودکان دارای کمشنوایی بسیار عمیق ضروری است، تأمین میکنند.۷
علاوه بر این، کمکهای مالی برای خرید و تعمیر سمعک و باتری آن نیز به دانشآموزان دارای آسیب شنوایی ارائه میشود.۸ این پوشش حمایتی، اطمینان میدهد که موانع مالی مانع دسترسی کودکان به خدمات حیاتی نگردد.
دورنمای روشن: توانمندسازی و آینده شغلی ناشنوایان
افقهای نوین در آموزش عالی و تربیت نیروی متخصص
توسعه آموزش عالی برای ناشنوایان، یکی از مهمترین گامهای برداشته شده برای توانمندسازی آنهاست. دانشگاه آزاد اسلامی واحد بینالملل فرشتگان، یک نمونه موفق و پیشرو در این زمینه است.۱۸ این دانشگاه با شعار “آموزش عالی برای همه”، با هدف خدمترسانی به افراد با نیازهای ویژه تأسیس شده و با جذب اولین هیئت علمی ناشنوا در کشور، یک دستاورد بزرگ را رقم زده است.۲۰
این دانشگاه با تخصیص ۷۰ درصد از ظرفیت خود به دانشجویان ناشنوا و کمشنوا و ۳۰ درصد به دانشجویان شنوا، یک محیط آموزشی کاملاً تلفیقی ایجاد کرده است.۱۹ این ترکیب جمعیتی در کنار رشتههای تخصصی مانند فناوری اطلاعات، طراحی لباس، و مترجمی زبان اشاره ایرانی، دانشجویان را برای ورود به بازار کار آینده آماده میسازد.۲۰
گذر از آموزش سنتی به مهارتهای کارآفرینانه
سیاستهای آموزشی کشور در حال حاضر بر گذار از آموزشهای صرفاً نظری به سمت مهارتافزایی و آموزشهای فنی و حرفهای متمرکز است.
بیشترین گرایش در سازمان آموزش و پرورش استثنایی پس از دوره ابتدایی، هدایت دانشآموزان به سمت هنرستانهای فنی و حرفهای و کاردانش است.۵ این رویکرد تضمین میکند که دانشآموزان مهارتهای لازم برای ورود به بازار کار را کسب کنند.
مشاغل مناسب برای افراد ناشنوا اغلب در حوزههایی مانند برنامهنویسی، طراحی وب، نویسندگی، و هنرهای تجسمی متمرکز است که بر مهارتهای بصری و فردی تکیه دارند.۲۲ این مشاغل، به ناشنوایان امکان رقابت عادلانه و کسب درآمد پایدار را میدهند.
برنامهها و سیاستهای حمایتی در حوزه اشتغال
یکی از مهمترین اولویتهای سازمان بهزیستی کشور، تسهیلگری در اشتغال ناشنوایان است.۱۶ برای تحقق این هدف، طرحهایی مانند “اشتغال حمایتشده” اجرا میشود.۲۳ این طرح شامل ارائه تسهیلات و مشوقهای مالی به کارفرمایان است.
به عنوان مثال، کارفرمایانی که افراد ناشنوا را استخدام کنند، میتوانند تسهیلات قرضالحسنه تا سقف ۱۵۰ میلیون تومان به ازای هر نفر دریافت کنند.۲۴
علاوه بر این، تلاشها برای پیگیری و اجرای کامل “قانون ۳ درصد استخدامی” برای معلولان ادامه دارد و پیشنهاد ارتقاء این سهمیه به ۵ درصد نیز مطرح شده است.۱۳ این قوانین و آییننامهها، یک بستر حقوقی مستحکم برای تضمین فرصتهای برابر شغلی فراهم میکنند.۲۵
توسعه فناوری نیز به عنوان یک ابزار حیاتی برای توانمندسازی ناشنوایان به کار گرفته شده است. سازمان آموزش و پرورش استثنایی با مناسبسازی محتوای آموزشی و کتب درسی و همچنین تولید نرمافزارهای تخصصی مانند “اپلیکیشن فرهنگ واژگان به زبان اشاره”، فرآیند یادگیری را برای این دانشآموزان تسهیل کرده است.۱۷
این اقدامات نه تنها کیفیت آموزش را بالا میبرند، بلکه به ناشنوایان کمک میکنند تا به شکلی مستقلتر با جامعه تعامل داشته باشند.
رسمیت یافتن زبان اشاره ایرانی: یک گام بلند به سوی جامعه فراگیر
باور بر این است که رسمیت یافتن زبان اشاره ایرانی میتواند وضعیت ناشنوایان را به شکل چشمگیری ارتقاء دهد.۲۷ در این راستا، سازمان بهزیستی کشور طرح “نهضت آموزش زبان اشاره ایرانی” را با مشارکت نهادهای مردمی راهاندازی کرده است.۲۸
این طرح با هدف به رسمیت شناختن زبان اشاره ایرانی به عنوان یک زبان رسمی و حمایت از مترجمان زبان اشاره در دستور کار قرار گرفته است.۲۸ این اقدام، یک گام بسیار مهم به سوی حذف موانع ارتباطی و فرهنگی است و زمینه را برای مشارکت کامل ناشنوایان در تمامی عرصههای اجتماعی فراهم میآورد.
نتیجهگیری و چشمانداز نهایی
تحلیل سیر تاریخی و عملکرد کنونی نظام آموزشی و حمایتی کشور در قبال ناشنوایان، تصویری جامع از پیشرفتهای حاصل شده را ارائه میدهد.
از تلاشهای فردی و پیشگامانه جبار باغچهبان در یک قرن پیش تا نهادینه شدن این فرآیند در قالب سازمانهای دولتی، و از سیاستهای فراگیرسازی آموزشی تا حمایتهای مالی برای کاشت حلزون، هر گام نشاندهنده یک حرکت رو به جلو و سازنده بوده است.
چشمانداز آینده نیز به همان اندازه امیدوارکننده است. با توجه به برنامههایی همچون “نهضت آموزش زبان اشاره ایرانی”، توسعه رشتههای فنی و حرفهای، و سیاستهای حمایتی در حوزه اشتغال، جامعه ناشنوایان ایران به سوی آیندهای روشنتر در حرکت است.
تداوم همکاری میان نهادهای دولتی، دانشگاهها، بخش خصوصی و مهمتر از همه، خانوادهها و تشکلهای مردمنهاد، کلید تحقق یک جامعه واقعاً فراگیر و بدون محدودیت است. در چنین جامعهای، افراد ناشنوا به عنوان بخشی فعال و توانمند، قادر خواهند بود تا استعدادهای خود را شکوفا ساخته و نقشی مؤثر در پیشرفت کشور ایفا نمایند.
منابع مورداستناد
- بیوگرافی جبار باغچه بان، مردی خدمتگذار به دنیای کودکان – بیتوته, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.beytoote.com/scientific/scientist/biography-jabbar02-baghcheban.html
- آموزش و پرورش استثنایی در ایران – قوانین آپ, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://ghs94.blogfa.com/post/22
- جبار باغچهبان، مؤسس کودکستان و مدرسه ناشنوایان | آسو, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.aasoo.org/fa/articles/4616
- برنامه آموزشی کودکان با اختلال شنوایی | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، http://pajoohe.ir
- کتاب های درسی برای ناشنوایان مناسب سازی می شود – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/83044011
- مناسبسازی کتب درسی دانشآموزان آسیب دیده شنوایی – خبرگزاری ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/97070301975
- بیش از ۲ میلیون نفرساعت زبان اشاره آموزش دیدند – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/83641276
- فعالیتهای سازمان آموزشوپرورش استثنایی در خصوص دانشآموزان با …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://dolat.ir/detail/348095
- آمار ۱۵ هزار نفری از تحصیل دانشآموزان ناشنوا در کشور – خبرگزاری دانشجو, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://snn.ir/fa/news/794833
- شنیدن مشکلات ناشنوایان گوش شنوا میخواهد – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/23743
- ارائه ۴۸ هزار خدمات شنوایی توسط بهزیستی – خبرگزاری برنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://borna.news/fa/news/2196530
- آموزشگاه فنی و حرفهای ناشنوایان, ارومیه تصاویر، تلفن و نظرات کاربران | نیکارو, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://nikaro.ir/urmia/school/technical-complex/name-nashenavayan
- قانون سه درصد استخدامی برای ناشنوایان جدی گرفته شود – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/80347814
- حمایت تخصصی بهزیستی از حدود ۴۰۰ هزار فرد دارای معلولیت شنوایی …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/90020
- کاشت حلزون برای کودکان ناشنوا زیر سه سال رایگان است – سازمان …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/78310
- اشتغال ناشنوایان از مهمترین اولویتهای بهزیستی/پوشش غربالگری شنوایی به ۹۰ درصد رسید, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84812081
- بارگذاری ۱۴۰۰ محتوای آموزشی در شبکه شاد برای دانش آموزان ناشنوا – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84487799
- دانشگاه ویژه ناشنوایان در سطح ملی و منطقه فعالیت خواهد کرد/ واحد بینالمللی فرشتگان انتخاب اول دانشجویان ناتوان جسمی-شناختی خواهد بود | فرهیختگان آنلاین, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://farhikhtegandaily.com/news/23937
- نحوه ثبت نام افراد ناشنوا در دانشگاه آزاد فرشتگان – زمان – مشاوره تحصیلی هیوا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.heyvagroup.com/shownews/6864
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد بینالملل فرشتگان – ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki
- زبان اشاره – خبرگزاری پانا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.pana.ir
- معرفی ۱۲ شغل مناسب ناشنوایان – رزومه فارسی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://resumefarsi.ir
- طرح سازمان بهزیستی برای اشتغال ناشنوایان – ایران سپید, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://iransepid.ir/News/14384.html?catid=4&title=14384
- کارفرمایانی که ناشنوایان را جذب کار کنند حمایت میشوند – بازارکار, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://bazarekar.ir/fa/news/162134
- آیین نامه ایمنی افراد دارای اختلال شنوایی در کارگاه ها – سامانه ملی قوانین و مقررات, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://qavanin.ir/Law/TreeText/?IDS=14599484016280557445
- دانلود برنامه اشاره ( آموزش زبان اشاره ناشنوایان ) اندروید – بازار, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://cafebazaar.ir/app/com.mv.sign
- عدم به رسمیت شناختن زبان اشاره، مانع ارتباط ناشنوایان با ادارات در ایران – رادیو فردا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.radiofarda.com/a/the-informality-of-sign-language-in-iran/33134401.html
- راهاندازی نهضت آموزش زبان اشاره ایرانی در سراسر کشور – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85703929
- راهاندازی نهضت آموزش زبان اشاره ایرانی در سراسر کشور – رخدادشهر, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۸, ۲۰۲۵،
- https://rokhdadshahr.ir/11453